'Waarom maken jullie geen levenstestament?' Deze vraag van Mieke Fikkers, nu senior-raadsheer bij het Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden en destijds voorzitter van het landelijk overleg kantonrechters, betekende de start van het levenstestament. 'Nee, notarissen hebben dit niet zelf bedacht', zegt Chanien Engelbertink, notarieel jurist bij Van Ewijk Estate Planning. Ze vertelt over een praktisch probleem waarmee veel mensen ruim vijftien jaar geleden te maken hadden. 'Opa had zijn testament goed geregeld. Toen werd hij dement. Zijn bedrijf moest worden verkocht en er was liquiditeit om schenkingen te kunnen doen. Omdat opa dement was, moest er bewind worden aangevraagd bij de kantonrechter. En die zei altijd nee op het verzoek om een schenking te doen.'
Het Genootschap van Estate Planners, waarin Engelbertink actief is, ging hierover in overleg met kantonrechters. 'We vroegen: wat hebben jullie nodig om ja te zeggen tegen het verzoek om schenkingen te doen?' De rest is geschiedenis. Engelbertink ging bij de Estate Planners in het Notariaat aan de slag met het levenstestament. In 2010 werden de eerste levenstestamenten opgesteld. Sindsdien stijgt jaarlijks het aantal akten waarin mensen vastleggen wie er in de toekomst gaat zorgen voor hun financiële, medische en persoonlijke zaken en hoe die persoon dit moet doen.
Vooruit regeren
'Het levenstestament sluit exact aan op het uitgangspunt van ons rechtssysteem, namelijk autonomie', stelt Madeleine Hillen, werkzaam bij het Notarieel Bureau en extern juridisch adviseur van de KNB. 'Het is een instrument om die autonomie zo lang mogelijk voort te zetten. Je kunt als het ware vooruit regeren.' Aanvankelijk was het levenstestament alleen bedoeld om financiële zaken te regelen. Het medische gedeelte is later toegevoegd. 'Op verzoek van de cliënten van notarissen', benadrukt Engelbertink. Hillen vindt het een logische aanvulling. 'In het dagelijks leven deel je je bestaan ook niet op in hokjes. Medische beslissingen hebben weleens financiële consequenties. Ik zou die twee aspecten niet uit elkaar halen.'
Ook Engelbertink vindt de medische volmacht belangrijk. Als voorbeeld noemt ze een situatie als die van voormalig autocoureur Michael Schumacher, die na een skiongeval in 2013 niet meer zelfstandig kan functioneren. 'Dan moet er overlegd worden met artsen en zorginstellingen en er moeten hulpmiddelen worden besteld. Een levenstestament met een medische volmacht is dan heel waardevol.'
Levenseinde
Levenstestamenten bevatten soms bepalingen over euthanasie. Artsenfederatie KNMG en de Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde hebben daar moeite mee. Zij wijzen erop dat mensen hierdoor denken dat ze zelf over hun levenseinde kunnen beslissen. Engelbertink heeft hier begrip voor. 'Mensen denken dat ze daaraan rechten kunnen ontlenen, omdat de notaris voor rechtszekerheid staat.'
Hillen: 'De KNB heeft overlegd met de KNMG, het Nederlands Huisartsengenootschap en de Patiëntenfederatie Nederland. Ik begrijp waar artsen tegenaan lopen. Maar mensen hebben het recht om medische wilsverklaringen vast te leggen in een levenstestament of een ander document. En notarissen kunnen hen daarbij helpen. Dat heeft meerwaarde, want de notaris kan voorlichting geven over de juridische dimensies. Niet over de medische dimensies. Daarvoor verwijst de notaris door naar de arts. Bespreek je ideeën over je levenseinde ook met je arts.' Ze wijst erop dat artsen een medische wilsverklaring vaak uitsluitend zien als een brief aan hén. 'Maar dat is niet zo. Medische wilsverklaringen geven ook de gevolmachtigde inzicht in wat iemand wil.'
Onlangs heeft de KNB ook met de Nederlandse Vereniging van Banken weer afspraken gemaakt over het levenstestament. Hillen vertelt dat banken soms vroegen om een uittreksel uit het Centraal Levenstestamentenregister, om er zeker van te zijn dat ze het meest recente levenstestament voor zich hadden. 'Dat is in principe niet nodig. De wet legt de verantwoordelijkheid voor het kenbaar maken van het einde van de volmacht bij de volmachtgever.' Volgens haar zijn banken soms bezorgd over de reikwijdte van hun zorgplicht. 'Een wettelijke afkadering van die plicht zou voor hen veel praktische problemen oplossen.'
Verbeterpunten
Engelbertink ziet in de uitvoering van het levenstestament nog verbeterpunten. 'De digitalisering is een uitdaging. Mensen hebben accounts bij tal van instanties, zoals overheden. Toegang voor een gemachtigde is meestal nog niet goed geregeld.' Ook vindt ze dat de lay-out van een levenstestament duidelijker kan. 'Zodat instanties direct zien wat de bedoeling is. Het notariaat moet er rekening mee houden dat deze akte vooral wordt gelezen door niet-juridisch geschoolde medewerkers.' Een andere uitdaging is volgens haar de bekendheid van het levenstestament bij instanties. 'Dat kan in de praktijk voor ongemak zorgen.'
'Het levenstestament roept soms vragen op bij instanties', beaamt Hillen. Mede daarom bepleit de KNB een wettelijke regeling. Die zou er onder meer voor moeten zorgen dat gevolmachtigden meer status krijgt bij de kantonrechter. Dat betekent bijvoorbeeld dat zij gehoord moeten worden in rechtszaken. Verder zou het helpen als registratie in het Centraal Levenstestamentenregister de norm wordt en als notarissen kunnen zien wie de gevolmachtigde is.
Daarnaast zou een wettelijke regeling een bepaling moeten bevatten die zorgt voor een vorm van toezicht. Ook Rieneke Stelma-Roorda pleitte daar vorig jaar voor in haar proefschrift over het levenstestament. Hillen: 'Naar aanleiding daarvan is er een onderzoek gestart naar juridische ondersteuning en beschermingsmaatregelen voor ouderen. Als er straks een wettelijke regeling komt, dan danken we dat aan dit proefschrift.' Engelbertink stelt vast: 'Het levenstestament is volwassen geworden.'
'Soms loop ik tegen muren aan'
Angénis van den Clooster adviseert over het levenstestament, is levensexecuteur en toezichthouder. Ze is lid van de Vereniging van Levensexecuteurs en de Nederlandse Organisatie van Executeurs.
'Gelukkig gaat het bij veel levenstestamenten goed, maar helaas loop ik soms tegen muren aan. Denk aan de situatie dat ik in het levenstestament wil laten opnemen dat ik een ondervolmacht mag geven, bijvoorbeeld aan een professional die zorgzaken regelt of een accountant bij ingewikkelde administraties. Daar doen notarissen weleens moeilijk over. Ander voorbeeld: mijn cliënten willen hun ene kind benoemen tot financieel gevolmachtigde en hun andere kind tot zorggevolmachtigde. Dan zeggen sommige notarissen: dat doe ik niet, ik benoem ze allebei voor alles. Verder vinden niet alle notarissen toezicht nodig. Jammer, want een toezichthouder beschermt zowel de volmachtgever als de gevolmachtigde.
Bij banken maak ik mee dat zij hun eigen beleid voeren. Dan willen ze bijvoorbeeld dat de huwelijkspartner akkoord gaat met het levenstestament. Of als erin staat dat er tot een bepaald bedrag giften gedaan mogen worden, dan accepteert de bank het levenstestament niet omdat zij dat niet kunnen controleren. Lastig is ook dat je bij een internetbank als gevolmachtigde geen toegang krijgt. Bij huisartsen gaat het ook niet altijd goed. Soms hebben ze geen tijd voor vragen over medische wilsverklaringen. Verder zou ik willen dat ik als levensexecuteur bewind kan aanvragen als dat nodig is. Toch blijft het levenstestament een mooi middel om mensen te kunnen helpen als ze niet meer in staat zijn om voor zichzelf te zorgen.'
'Notaris, gebruik de modelteksten'
Nienke Boomsma is jurist bij de Rabobank en heeft met collega-bankjuristen namens de Nederlandse Vereniging van Banken contact met de KNB over het levenstestament.
'Over het onderdeel bankzaken in het modellevenstestament hebben we zo'n tien jaar geleden afspraken gemaakt met de KNB. Maar dat model wordt niet vaak meer gebruikt. Daarvoor hebben wij aandacht gevraagd bij de KNB. Notarissen en banken hebben dezelfde klanten en het is belangrijk dat we die samen goed helpen. Het werkt niet wanneer een klant bij de notaris een levenstestament opstelt, maar daarna van zijn bank te horen krijgt dat het niet goed uit te voeren is. Bijvoorbeeld omdat de gevolmachtigden alleen gezamenlijk mogen handelen. Of omdat niet duidelijk is wanneer de volmacht ingaat.
Met de KNB hebben we een vruchtbaar overleg gehad. Ze begrijpen dat het voor baliemedewerkers van een bank lastig is om afwijkende modellen te beoordelen. We hebben afgesproken dat de KNB notarissen aanmoedigt om de modelteksten te gebruiken die wij destijds gezamenlijk hebben opgesteld. Ook hebben we gesproken over oudere levenstestamenten. Banken wisten soms niet zeker of ze te maken hadden met de laatste versie. Gevolmachtigden werden dan teruggestuurd naar de notaris. Hier waren de banken iets te voorzichtig in.
En dan speelt nog de privacy. Als in het levenstestament bijzondere persoonsgegevens staan, zoals medische wensen, mogen wij ze niet in onze systemen zetten. Dan zijn onze medewerkers eindeloos bezig met weglakken. We hebben met de KNB afgesproken dat zij notarissen erop wijzen dat ze een uittreksel kunnen afgeven waarin alleen de volmacht voor de bankzaken is opgenomen. We zijn heel tevreden over de samenwerking met de KNB.'
'Laten we desinformatie tegengaan'
Winny Toersen is senior adviseur patiëntbelang bij Patiëntenfederatie Nederland, een koepelorganisatie van patiëntenorganisaties. Samen vertegenwoordigen ze zo'n tweehonderd patiëntenorganisaties.
'De belangstelling voor het levenstestament is enorm toegenomen. Mensen willen graag iets vastleggen voor zichzelf en hun naasten. Eind vorig jaar bleek uit een uitvraag in ons panel dat vooral 70-plussers zoeken naar informatie over het levenstestament. Wij zijn niet voor of tegen het levenstestament. Voor wat betreft het medische deel is het gewoon een wilsverklaring, net zoals een verklaring van de Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde of een niet-reanimerenpenning.
Ik vind het belangrijk dat mensen goed geïnformeerd worden. Artsenorganisatie KNMG en de KNB hebben een bijsluiter gemaakt, waarin staat dat mensen hun medische wensen moeten bespreken met hun huisarts. Dat is de meest aangewezen persoon, die heeft je medisch dossier. Ik hoop dat notarissen die bijsluiter meegeven. Er zijn ook notarissen die geen medische paragraaf opstellen en mensen direct doorverwijzen naar hun huisarts. Dat is een goede zaak. Laten we als betrokken partijen zorgen dat mensen goed op de hoogte zijn en dat er geen desinformatie wordt verspreid. Zoals het gerucht dat je terug moet naar de notaris en veel geld kwijt bent als je medische wensen in je levenstestament wilt aanpassen. Maar daarvoor hoef je niet naar de notaris. Laat je wensen gewoon opnieuw vastleggen bij je huisarts.'
'Schrap het medische gedeelte'
Mieke Draijer is specialist ouderengeneeskunde en lid van het Federatiebestuur van Artsenorganisatie KNMG voor huisartsen en ouderengeneeskunde.
'Op zich sta ik positief tegenover het levenstestament. Het is goed dat mensen worden gestimuleerd om na te denken over de laatste periode van hun leven. Maar de medische passages in het levenstestament geven veel ruis bij patiënten en tussen patiënten en artsen onderling. Uit onderzoek onder onze leden blijkt dat 80 procent van de artsen vindt dat het levenstestament te hoge verwachtingen wekt bij patiënten. 76 procent geeft aan dat patiënten denken dat ze met een levenstestament hun euthanasie geregeld hebben. Dat zorgt voor ongemakkelijke situaties in de spreekkamer. Zelf maak ik ook mee dat patiënten zeggen: 'Dokter, ik heb recht op euthanasie.' Dat leidt tot verwarring en ongenoegen bij arts én patiënt. Dus ons standpunt is: schrap het medische gedeelte.
Bovendien maken mensen vaak andere keuzes als hun situatie verandert. Veel mensen zeggen dat ze euthanasie willen als ze in een verpleeghuis terechtkomen. Maar eenmaal in het verpleeghuis willen ze toch die antibioticakuur en toch nog naar het ziekenhuis. Kortom, precies het omgekeerde. Ik maak ook mee dat mensen geen contact meer hebben met de medisch gevolmachtigde in hun levenstestament. Zonder levenstestament had ik dan geen probleem, want dan zou ik met een vertegenwoordiger op grond van de Wet Geneeskundige Behandelingsovereenkomst kunnen werken. Maar nu heb ik vanwege het levenstestament te maken met twee kinderen die geen contact meer hebben met hun moeder. Dat geeft gedoe. Terwijl ik het juist fijn vind als iemand duidelijk aangeeft door wie hij vertegenwoordigd wil worden en wat zijn wensen zijn. Maar dat kun je beter vastleggen bij je huisarts. Die kent je. Dan blijft het veel meer een levend document.
In het verleden heeft de KNMG met de KNB meegewerkt aan het levenstestament, omdat we het belangrijk vinden dat mensen nadenken over hun levenseinde. We zien dat notarissen zorgvuldig zijn en het goed willen regelen voor hun cliënten, maar voor medische wensen is het levenstestament niet het goede document.'
De KNB en KNMG gaan dit najaar in gesprek over het medische deel in het levenstestament.