'De jongere generatie durft een overname vaak niet meer aan'
'Het duurt allemaal langer', zegt Ans Post, notaris en mediator bij Hobbelink & Buitink notarissen in Winterswijk en bestuurslid van de VASN, de Vereniging voor Agrarische Specialisten in het Notariaat. Zo deed Post in mei de overdracht van een agrarisch bedrijf. Ouders deden hun bedrijf over aan hun zoon en schoondochter. 'Dat dossier lag er al sinds december 2021 en het had voor 1 januari 2022 afgerond moeten zijn. Dat is niet gelukt, omdat er nog geen akkoord was van de bank.' De bank moest ermee instemmen dat de hypotheeklast voor rekening kwam van de zoon en schoondochter en dat de ouders daarop niet meer aangesproken zouden worden. Bij mogelijke financiële problemen moest geen beslag gelegd kunnen worden op de onroerende zaken of het inkomen van de ouders. Post: 'Op die instemming moesten we lang wachten. Sinds de stikstofcrisis zijn banken voorzichtiger geworden.'
Govert-Jan Hoogenboom, notaris bij Hoogenboom Netwerk Notarissen in Eck en Wiel en VASN-voorzitter, heeft dezelfde ervaring. 'Banken staan op de rem. Vroeger deden we gewoon een bedrijfsoverdracht. Nu zijn we continu aan het puzzelen. Banken financieren de stallen niet en de grond wel. Dus dan knip je een bedrijfsoverdracht op in een grondtransactie en de overdracht van bedrijfsgebouwen. Die gebouwen worden niet gefinancierd door de bank. Dan zoek je andere mogelijkheden. Bijvoorbeeld financiering met familiekapitaal.'
Petra Kortlever, notarisklerk bij notariskantoor Van der Hammen in Zevenhuizen en eveneens VASN-bestuurs- lid, drijft samen met haar man en zoon een vleesveebedrijf met 25 koeien en 100 ooien in Nieuwerkerk aan de IJssel. Ze zegt: 'Als agrariërs voor financiering naar de bank stappen, vraagt de bank: hoe heb je je stikstof geregeld? Als er maar een klein dingetje onduidelijk is, zegt de bank: ik financier niet meer. Niet voor niets investeren agrarische bedrijven steeds minder.' Tegelijkertijd ziet ze ook 'creatieve boeren'. 'Zij gaan op zoek naar beleggers. Bijvoorbeeld vastgoed-bv’s of vermogende ouderen die rendement willen maken. Dan wordt de hypotheek bij de reguliere bank afgelost en komt daarvoor in de plaats een lening bij een nieuwe partij.' Ook ziet ze dat steeds meer agrariërs overwegen een bv op te richten om de aansprakelijkheid beter te regelen.
Aarzelingen
Bedrijfsoverdrachten verlopen niet alleen moeizamer omdat banken de overdracht minder gemakkelijk financieren, maar ook omdat er aarzelingen zijn bij de potentiële bedrijfsopvolgers. 'De jongere generatie durft een overname vaak niet meer aan', zegt Kortlever. 'Heeft het bedrijf straks nog toekomst? Kunnen ze ervan leven?'
Veel boeren wachten dan ook met de overdracht van hun bedrijf tot er meer duidelijk is over de stikstofrechten. Dat brengt weer andere problemen met zich mee. 'Dan wil de bedrijfseigenaar dat het vermogen goed terechtkomt als hij in de tussentijd overlijdt', zegt Hoogenboom. 'Stel dat er voorlopig geen duidelijkheid komt over de stikstofrechten en dat het kind afhaakt dat het bedrijf zou overnemen. In die situatie wil de eigenaar niet dat het hele vermogen bij de potentiële bedrijfsopvolger terechtkomt en dat de andere kinderen niets krijgen. Ook dat is een puzzel. Hoe los je dat op? In de praktijk regel je dan iets voor pakweg de komende drie jaar en zodra er meer bekend is over het stikstofbeleid, zet je iets anders op papier.'
Zulke puzzels zijn op zich niet bijzonder voor de agrinotaris, stelt hij. 'Ik schat dat agrinotarissen voor 80 procent estate planners zijn. Je kijkt altijd hoe je vermogen kunt overhevelen naar de volgende generatie om het bedrijf voort te zetten, maar nu spelen er zoveel onzekerheden. Dat maakt het adviseren een stuk lastiger.' Toch zou hij het werk als agrinotaris niet willen missen. 'In het agrarisch recht komt het allemaal samen: onroerend goed, bedrijfsstructuren, familie- recht, estate planning en fiscaliteit. Mensen onder- schatten vaak hoe breed en diep het werkgebied van de agrinotaris is.'
Complexer
De sterke afname van bedrijfsovernames betekent niet dat het werk van agrinotarissen afneemt. Om te beginnen is een notaris doorgaans niet alleen agrinotaris, stelt Hoogenboom. 'Agrarisch recht is een specialisme, maar het is zelden de hoofdmoot. Daar kun je geen kantoor op draaien.' 'En rouwen en trouwen gaat natuurlijk altijd door', zegt Kortlever. Ze vertelt dat de verdeling van nalatenschappen door de stikstofcrisis vaak ingewikkelder is. 'Het is niet duidelijk of een boerderij nog net zoveel waard is als de familie aanvankelijk dacht.' Ook verkoop van stikstofrechten levert in sommige provincies – het mag niet overal – extra werk op.
Daarnaast neemt het aantal kavelruilen toe. Post: 'Dat gaat over schuiven en uitruilen van grondeigendom en grondgebruik.' Boeren wisselen bijvoorbeeld kavels in de buurt van Natura 2000-gebieden om voor stukken grond die daar verder vandaan liggen. 'Er blijft veel werk, maar het is complexer', zegt Hoogenboom. 'Veel agrariërs die geen opvolger hebben, zitten letterlijk met de armen over elkaar. Normaal gesproken waren ze al gestopt, maar nu wachten ze op duidelijkheid over de opkoopregeling.' Dat zijn de 'woest aantrekkelijke regelingen' die minister Van der Wal (Natuur en Stikstof) heeft aangekondigd en waarmee de Europese Commissie begin mei akkoord ging.
Anderen willen door en hebben een bedrijfsopvolger. Soms eentje die graag wil, soms eentje die twijfelt omdat hij niet weet hoe de toekomst eruitziet. Hoogenboom: 'Iedereen zit anders in de wedstrijd. Onze advisering was al maatwerk, maar dat is het nu nog meer.' Ook Post spreekt geregeld boeren die op 'de grote zak geld' van de overheid wachten. 'Ze willen weten waar ze aan toe zijn, maar die duidelijkheid is er niet. En ik ben bang dat die zak geld echt niet meer zo groot zal zijn als ze de bank hebben afgelost en belasting hebben betaald.'
Murw
'De mensen die je aan tafel krijgt, zijn extra kwetsbaar', zegt Kortlever. Ze spreekt soms notarissen die de nalatenschap hebben afgewikkeld van een boer die suïcide heeft gepleegd. Volgens Stichting 113 Zelfmoordpreventie staat de agrarische sector – met name agrariërs in de veeteelt – in de topdrie van sectoren met een relatief hoog risico op zelfdoding. 'Ik krijg veel teleurgestelde boeren aan tafel', zegt Post. 'Ze zijn murw gemaakt.' 'Agrariërs weten niet waar ze aan toe zijn. Dat brengt veel spanningen met zich mee', aldus Hoogenboom. 'En een agrarisch bedrijf is niet zomaar een onderneming. Het zijn vaak bedrijven die van de ene generatie zijn overgegaan op de andere. Daar zit veel emotie.'
Alle VASN-leden – zo’n 120 – hebben hiermee te maken. Voor de vereniging is dat reden om dit jaar extra aandacht te besteden aan de 'zachte kant' van het vak: omgaan met emoties en aanvoelen wat er speelt bij de cliënt. Maar de stikstofproblematiek is dit jaar het centrale thema bij de cursussen van VASN. Zo was er bij de jaarvergadering in april een advocaat die de stikstofnorm en de consequenties ervan uitlegde, een jurist die het omgevingsrecht toelichtte en een biologische boer die grond pacht bij een landgoed en zelf met Natuurmonumenten ging overleggen hoe hij de natuur kon helpen en toch kon blijven boeren.
Dat laatste is een voorbeeld van de oplossing waar Post – opgegroeid als boerendochter in een bedrijf dat nu in handen is van haar broer – in gelooft. 'Niet een overheid die topdown regels oplegt, maar doelen stellen en starten met een gebiedsgerichte aanpak. Laat boeren en natuurbeheerders in hun omgeving zelf afspraken maken. En stel een termijn, zeg dat het over een jaar klaar moet zijn. Ik weet zeker dat daar iets moois uitkomt.'