Het stappenplan beoordeling wilsbekwaamheid van de KNB maakt onderscheid tussen wilsonbekwaamheid en onbehoorlijke beïnvloeding. Een wilsonbekwame cliënt is niet in staat zijn wil te vormen. Een cliënt die onbehoorlijk wordt beïnvloed, kan wel een wil vormen, maar niet in vrijheid.
Twee verschillende situaties, die toch niet helemaal losstaan van elkaar. Iemand kan zo afhankelijk en beïnvloedbaar zijn dat er geen sprake meer is van een redelijke waardering van de betrokken eigen belangen. Beïnvloedbaarheid is op zichzelf nog geen reden om dienst te weigeren, maar de notaris moet dan wel meer moeite doen om de eigen wil van de cliënt te achterhalen. De Handreiking beslissingsondersteuning van de KNB helpt daarbij. Pas als het ook met de extra inzet van de notaris niet lukt de eigen wil van de cliënt vast te stellen, is er sprake van een fundamenteel gebrek in de vrije wilsvorming. Net als wilsonbekwaamheid moet dat leiden tot dienstweigering: de akte wordt niet gepasseerd.
Bedreiging, bedrog en misbruik
Onbehoorlijke beïnvloeding omvat de wettelijke categorieën bedreiging, bedrog en misbruik van omstandigheden. Van bedreiging is volgens de wet sprake 'wanneer iemand een ander tot het verrichten van een bepaalde rechtshandeling beweegt door onrechtmatig deze of een derde met enig nadeel in persoon of goed te bedreigen'.
Bijvoorbeeld: ik help jou alleen als jij mij een schenking doet of je testament aanpast. Bedrog is het opzettelijk onwaarheden of halve waarheden vertellen of juist opzettelijk verzwijgen van relevante feiten, met als doel iemand te bewegen tot een rechtshandeling.
Verkeert de cliënt in bijzondere omstandigheden, zoals een (financiële) noodtoestand, afhankelijkheid, lichtzinnigheid, onervarenheid of een abnormale geestestoestand, en bevordert een ander desondanks en tegen beter weten in dat hij een bepaalde rechtshandeling verricht? Dan is dat misbruik van omstandigheden. Bedreiging, bedrog en misbruik van omstandigheden zijn wilsgebreken. Zij hebben gemeen dat een ander invloed uitoefent op een kwetsbaar persoon, met onbehoorlijke middelen en vaak – maar niet noodzakelijk – voor eigen gewin.
Vernietigbaar
Contracten die worden gesloten onder invloed van wilsgebreken zijn vernietigbaar. Een testament kan worden vernietigd op grond van bedreiging, bedrog of onjuiste beweegreden, maar niet op grond van misbruik van omstandigheden. Dat lijkt misschien gek, maar de gedachte daarachter is dat de bijstand van een notaris voorkomt dat er misbruik van omstandigheden plaatsvindt. De notaris heeft daar van de wetgever dus een bijzondere verantwoordelijkheid gekregen. Om aan die verantwoordelijkheid invulling te geven, is het belangrijk kennis te nemen van rechtspraak over misbruik van omstandigheden. Wanneer is daar nu sprake van? Klassieke uitspraken en een recente waarin misbruik van omstandigheden is geconstateerd, werpen daar meer licht op.
Wijkverpleger
Een 84-jarige vrouw was lichamelijk en geestelijk verzwakt, waardoor zij haar normale kritische zin verloor. De lichamelijke verzwakking leidde ertoe dat de vrouw moest worden opgenomen in een bejaardentehuis. Een wijkverpleegster bewoog haar haar huis te verkopen. Daardoor heeft zij misbruik gemaakt van de omstandigheden. De verkoop van het huis was voorbarig, omdat de vrouw het bejaardentehuis makkelijk kon betalen en niet meteen genoodzaakt was haar huis te verkopen. Door de voorbarige verkoop heeft zij niet geprofiteerd van de waardestijging van het onroerend goed (HR 30 juni 1978, NJ 1978/610).
Een alleenstaande vrouw van 70 jaar verkeerde in een abnormale en afhankelijke geestestoestand omdat zij in de oorlog in een kamp had gezeten. Zij was onder behandeling voor een concentratiekampsyndroom. Totdat zij in verband met haar oorlogsverleden een bedrag van 135.000 gulden ontving, verkeerde de vrouw in behoeftige omstandigheden. Zij had geen of weinig contact met haar kinderen, verkommerde thuis en werd daarom regelmatig door een echtpaar meegenomen naar hun huis. Zij werd dan praktisch volledig verzorgd door het echtpaar. De vrouw schonk een aanzienlijk deel van de ontvangen uitkering aan het echtpaar. Door haar te bewegen tot die schenking, maakte het echtpaar misbruik van omstandigheden (HR 29 november 2002, ECLI:NL:HR:2002: AE8459).
Neef
Een 82-jarige man verkocht zijn loods met ondergrond en erf aan zijn neef en diens vrouw. De verkoop was voor de man zeer nadelig. Ten tijde van de verkoop ging de man zowel lichamelijk als geestelijk achteruit; hij was incontinent en verward. Tussen de man en zijn neef bestond een vertrouwensrelatie. Het initiatief tot de verkoop is uitgegaan van de neef en zijn vrouw, waarbij op hun voorstel de loods is getaxeerd als een in gebruik zijnde schuur, en niet als bouwgrond. De Hoge Raad vond het onbegrijpelijk dat het Hof had geoordeeld dat dit geen misbruik van omstandigheden was. De zaak werd terugverwezen om dat alsnog te bekijken (HR 9 januari 2004, ECLI:NL:HR:2004: AF9656).
Een testamentair bewindvoerder kwam met de onder bewind gestelde erfgenaam overeen dat hij hem – tegen betaling – zou ondersteunen bij de bedrijfsvoering van een boekhandel. De erfgenaam was afhankelijk van de bewindvoerder en werd door beperkt zakelijk en praktisch inzicht bewogen tot de overeenkomst. Dat had de bewindvoerder moeten begrijpen. Hij had de erfgenaam van die overeenkomst behoren te weerhouden, zeker in het licht van de door de boekwinkel behaalde financiële resultaten (Hof Amsterdam 8 januari 2013, ECLI:NL:GHAMS:2013: BZ5733).
Vastgoedhandelaar
Een vastgoedhandelaar bewoog een 19-jarige tot de verkoop van zijn appartement voor een bedrag van 190.000 euro. Enkele dagen daarna verkocht de vastgoedhandelaar het appartement door voor 250.000 euro. De vastgoedhandelaar was een bekende van de 19-jarige en zijn moeder. De 19-jarige had op het moment van de verkoop al enige tijd geen contact meer met zijn moeder, had geen ervaring en vertrouwde op de kennis en kunde van de vastgoedhandelaar. Deze handelaar wist dat de zoon niet voor advies op zijn moeder kon terugvallen. Hij wendde voor dat hij het appartement na een aantal maanden proberen niet in de markt kwijt kon voor de gewenste prijs. Vervolgens heeft hij de zoon naar de bodemprijs gevraagd en het appartement toen voor die prijs zelf gekocht, waarna hij het appartement binnen een week doorverkocht voor een fors hoger bedrag. Dat is misbruik van omstandigheden (Hof Arnhem-Leeuwarden 7 maart 2023, ECLI:NL:GHARL:2023:2012).