'Je moet naar een grote meneer met een duur kantoor. Dat is het beeld'
'Ook Jan met de pet heeft recht op de wet.' In de jaren zestig was die slogan een van de pijlers van de rechtswinkels. Nog steeds komen de meer dan honderd rechtswinkels in Nederland op voor minder zelfredzame burgers. Voor hen is het notariaat vaak een brug te ver, merkt Jeroen Jaspers van de Rechtswinkel Tilburg, de oudste rechtswinkel van Nederland. 'Altijd als ik iemand doorverwijs, dan ontstaat er weerstand. Je moet naar een "grote meneer met een duur kantoor". Dat is het beeld. Mensen vinden het spannend, ook financieel. Bij een advocaat kun je een toevoeging aanvragen, maar bij een notaris niet. Toch heb je echt een notaris nodig om bepaalde dingen te regelen.' De Rechtswinkel adviseert vooral op het terrein van consumentenrecht, huurrecht, sociale zekerheid en arbeidsrecht. Voor testamentaire zaken worden cliënten doorverwezen. 'Wij hebben onvoldoende kennis in huis om mensen verantwoord te kunnen adviseren over zo’n specialistisch rechtsgebied.' Maar bij dat verwijzen dient zich wel een probleem aan, aldus Jaspers. 'In Tilburg bijvoorbeeld is er een notariskantoor met een gratis inloopspreekuur. Dan krijgen mensen tien minuten. Het is heel lastig om in zo’n korte tijd een goed advies te krijgen over je situatie. Zelfs als je de Notaristelefoon belt, kost dat nog 80 cent per minuut.'
Kwetsbare burgers
Geraldien Grevers houdt zich als sociaal raadsvrouw bij Buurtplein in Doetinchem bezig met laagdrempelig juridisch advies op vrijwel alle rechtsgebieden. Denk aan personen- en familierecht, toeslagen, belastingen, arbeidsrecht, consumentenrecht en huurrecht. Vooral kwetsbare burgers kloppen bij haar aan, met vragen over onder meer het aanvaarden van erfenissen, levenstestamenten en samenlevingsovereenkomsten. Naar een notaris gaan ze niet, ziet ze. 'Mensen denken vaak dat ze dat niet kunnen betalen. Het kost ook inderdaad geld om zaken goed te regelen. Veel mensen hebben dat niet. Dan worden er dingen níet geregeld en uiteindelijk kost dat natuurlijk meer geld.'
Shevin Zengin van Fair Advocaten Den Haag zou een toegankelijker notariaat zeer toejuichen. 'Waarom bestaat er wel sociale advocatuur, maar geen sociaal notariaat?' Op haar kantoor komen regelmatig zaken voorbij die een deskundig notarieel vervolg vragen, bijvoorbeeld over samenlevingsovereenkomsten, testamenten of de afwikkeling van echtscheidingen. Tot zo’n vervolgstap komt het zeker niet altijd. De oorzaak? 'Notarissen zitten meestal in mooie panden. Mensen hebben het gevoel dat een notaris duur is, en daar willen ze hun vingers niet aan branden.'
Lange baan
De gevolgen van het mijden van de notaris kunnen groot zijn. 'Het komt geregeld voor dat een echtscheiding niet wordt doorgezet, omdat partijen de notariskosten niet kunnen betalen. Of een rechtszaak had voorkomen kunnen worden als het notariaat financieel toegankelijker was voor de minderbedeelden', vertelt Zengin. De doelgroep van de Rechtswinkel Tilburg, volgens Jaspers de "onderste laag van de samenleving als het gaat om inkomen en zelfredzaamheid", staat er niet echt bij stil dat het verstandig zou zijn om bepaalde dingen te regelen. 'De mensen die wij helpen, kunnen vaak slecht lezen en schrijven en hebben al moeite genoeg met het overleven in deze ingewikkelde systeemwereld.'
Veel mensen realiseren zich niet dat er een probleem kan ontstaan als ze niet naar een notaris gaan, merkt ook Grevers. 'Dus die blijven weg. Pas als er iemand is overleden, komen ze tot de ontdekking dat er geen testament is of dat ze nergens recht op hebben. Daarom kan het nuttig zijn om te werken aan meer bewustwording.' Dezelfde ervaring heeft Maruschka Astitu-Barkmeyer, juridisch adviseur bij het Juridisch Loket in Eindhoven. 'Mensen die bij ons binnenlopen of ons bellen voor persoonlijk advies – dat zijn mensen met een inkomen onder de grens van gefinancierde rechtsbijstand – zijn niet zo bezig met iets op papier zetten. Ze hebben vaak geen testament opgemaakt. Maar op het moment dat iemand is overleden, krijgen we hen aan de telefoon.'
Ook hier zijn de kosten veelal een reden om geen tijdige stappen te ondernemen. 'Daardoor is er vaak uitstelgedrag. Mensen schuiven het op de lange baan en het komt er niet meer van.' Dat is jammer, vindt ze. 'Veel vragen en problemen komen doordat ouders of familieleden niets hebben geregeld. Vervolgens moet er geprocedeerd worden. Door in een eerder stadium zaken goed op papier te zetten, kunnen we veel issues voorkomen.'
'Waarom is er wel sociale advocatuur, maar geen sociaal notariaat?'
Vergeten doelgroep
Een vorm van een sociaal notariaat biedt volgens de verschillende juridische adviseurs goede mogelijkheden om de 'vergeten' doelgroep toch te bereiken. Tegelijkertijd worden er vanuit het sociaal domein ook pogingen ondernomen om de banden met het notariaat aan te halen. Echt succesvol is dat nog niet. Jaspers: 'Mijn voorganger heeft gesprekken gehad met een of twee kantoren, maar dat is nooit echt van de grond gekomen. Van advocaten krijgen wij soms verzoeken: kunnen we samenwerken en over en weer doorverwijzen? Dat gebeurt bij het notariaat niet. Misschien komt dat doordat deze doelgroep bij het notariaat niet zo bekend is. Als je als notaris deze doelgroep nooit ziet, dan zie je de urgentie ook niet. En misschien is het voor de notarissen ook niet zo aantrekkelijk, omdat ze denken dat ze dit soort zaken voor een appel en een ei moeten doen.'
Het Juridisch Loket heeft contacten met advocaten en mediators, vertelt Astitu-Barkmeyer, maar nog maar weinig met notarissen. 'De advocaten in ons verwijsbestand zijn door de Orde van Advocaten en de Raad voor Rechtsbijstand getoetst op hun kwaliteit. In dat bestand zitten geen notarissen. Als wij een lijst hadden met notarissen die getoetst zijn – en een sociaal hart hebben –, zou ik veel makkelijker kunnen verwijzen. Dat is nu een gemis. Het zou zeker een pluspunt zijn en een verrijking van onze dienstverlening als wij vaker contact hadden met notarissen.' Wel geeft ze mensen de tip om de Notaristelefoon te bellen.
Kortere lijntjes
Het advocatenkantoor van Shevin Zengin heeft wel contact met een aantal notariskantoren. 'Voor bepaalde zaken verwijzen we naar hen door en die kantoren kunnen we ook bellen om te vragen hoe iets zit. Maar eerlijk gezegd heeft dat heeft meer met ons te maken dan met de toegankelijkheid van notarissen. Als ik die notarissen niet in het kader van iets anders eerder gesproken had, dan zou ik niet zomaar een notariskantoor bellen om wat te vragen.' In Doetinchem staat het op het to-dolijstje, vertelt Grevers. 'Wij willen de banden met het notariaat versterken, omdat wij zien dat de drempel hoog is. Zo willen we kijken of het mogelijk is de lijntjes korter te maken en het financieel haalbaarder te maken voor mensen.' Jaspers heeft vanuit zijn Rechtswinkelervaring nog wel een suggestie om het notariaat toegankelijker te maken. 'Rechtswinkels werken met juridische studenten. Omdat het zo'n specialistisch vakgebied is, kan ik me voorstellen dat je met ondersteuning van de beroepsgroep een notariële rechtswinkel begint. Daar kun je bespreken wanneer je wel of niet naar een notaris moet gaan en waar je aan moet denken als je een testament laat opstellen.'