'Partijen die onbegrijpelijke taal gebruiken worden minder vertrouwd'
In het preadvies 'Duidelijk en begrijpelijk. Over teksten en transactiebesluiten in het privaatrecht' zet Willem van Boom de uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek op een rij. De taal die wordt gebruikt in privaatrechtelijke teksten werkt door op allerlei terreinen, schrijft de hoogleraar burgerlijk recht aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. De woorden in een contract bepalen waarover contractspartijen precies afspraken hebben gemaakt en wat zij ongeregeld hebben gelaten. Woorden kunnen gaten slaan in overeenkomsten. En het begrip van de gebruikte woorden, hoe partijen die over en weer hebben opgevat en mogen opvatten, bepaalt mede de inhoud van een overeenkomst.
Tegenwicht
Er zijn verschillen tussen mensen in capaciteiten, kennis, sociaaleconomische status en macht. Als die verschillen onbeperkt mochten worden benut of uitgebuit, zou het snel zijn gedaan met het vertrouwen. Daarom moeten er werkbare regels zijn die de partijautonomie borgen of versterken en die tegenwicht bieden aan onduidelijk, onvolledig, verhullend of onbegrijpelijk taalgebruik. Bij het borgen van de partijautonomie heeft de notaris onmiskenbaar een functie. Goed om te weten is ook dat commerciële partijen die onbegrijpelijke taal gebruiken, minder worden vertrouwd dan partijen die eenvoudige taal gebruiken.
De leesbaarheid van een tekst wordt bepaald door lettertype en -grootte, contrast en regelafstand. Aan een tekst die er niet leesbaar uitziet, begint de gemiddelde consument niet eens. Of een tekst duidelijk is, hangt af van de moeilijkheidsgraad van een tekst. Om de moeilijkheidsgraad van een tekst te bepalen, zijn er verschillende meetmethodes, alle gebaseerd op lengte van zinnen en woorden. Sommige nemen daarnaast zinsbouw en gangbaarheid van de gebruikte woorden mee. De waarde van meetmethodes is betrekkelijk, omdat hiermee het begrip van een tekst niet helemaal kan worden voorspeld.
Maatmens
Of een tekst wordt begrepen, hangt natuurlijk ook af van de ontvanger. In sommige rechtsgebieden wordt uitgegaan van een geobjectiveerde ontvanger, een 'maatmens'. Aan een maatmens worden dan eigenschappen toegedicht, zoals een redelijk ontwikkelde algemene kennis en vaardigheden zoals nauwkeurig en grondig bestuderen van informatie.
Mag een notaris uitgaan van een maatmens? De toegevoegde waarde van de notaris is dat hij een voorlichtingsplicht heeft. Bij de invulling daarvan hoort hij de persoon en de omstandigheden van de cliënt mee te wegen en zich ervan te vergewissen dat de gegeven voorlichting landt. Uit het tuchtrecht komt dat ook naar voren, zie bijvoorbeeld Hof Amsterdam 8 januari 1998, WPNR (1998) 6299, p. 71 en Hof Amsterdam 22 september 2004, ECLI:NL:GHAMS: 2004:AQ4770.
Voor een laaggeletterde cliënt is niet alleen het begrijpend lezen van teksten lastig (prozageletterdheid), maar ook het analyseren en combineren van informatie uit verschillende documenten (documentgeletterdheid). Iemand die geschreven informatie niet goed kan verwerken, is geneigd te vertrouwen op de eigen intuïtie, eerdere ervaringen en uitwisseling van informatie met anderen. Of hij laat zich afleiden door irrelevante informatieruis. Overigens komt dit bij vrijwel iedereen in meer of mindere mate voor.
Wie werkelijk wil weten of mensen een contract (of de akte) begrijpen, volstaat niet met het voorleggen van de tekst, het laten lezen daarvan en het vervolgens stellen van de vraag of ze de tekst hebben begrepen. Op die vraag geven mensen snel het sociaal wenselijke antwoord. Het stellen van controle- en inzichtvragen is essentieel, aldus Van Boom.
Tekstvereenvoudiging
Hoewel het begrip van een juridische tekst kan toenemen door vereenvoudiging ervan, zijn daarvan geen wonderen te verwachten. Eenvoudig taalgebruik op zichzelf lost niet op dat tekstdocumenten soms in onderling verband moeten worden begrepen. Dat is al zo bij het concept van een akte en de toelichting daarop. Een akte bevat algemeen geformuleerde regels. De cliënt moet die algemeenheden naar zijn eigen situatie vertalen. Een toelichting kan daarbij een wegwijzer zijn, maar die beperkt zich meestal tot enkele belangrijke punten. Op alle andere punten moet de cliënt de vertaalslag naar de eigen situatie nog steeds zelf maken.
In de gemiddelde akte wordt bovendien niet alleen voorzien in de huidige situatie van een cliënt, maar ook in een heel aantal hypothetische situaties. Dat kan voor verwarring zorgen. Ook begrip van een gelaagd document vergt veel van de lezer. Denk aan een akte waarin definities worden gebruikt of waarin wordt verwezen naar een onderliggende overeenkomst. Voor begrip van een juridische tekst is ook steeds inzicht nodig in wat er aan samengebalde betekenis onder de gebruikte begrippen ligt.
Tekstvereenvoudiging gaat dan ook liefst samen met andere maatregelen. Het combineren van woord en beeld bijvoorbeeld. Ook het geven van concrete voorbeelden van toepassing van de abstracte bepalingen kan helpen. Een andere presentatie, zoals met tekstkaders of opvallende plaatsing van een belangrijke waarschuwing, draagt ook bij aan begrijpelijkheid.
Waarschuwingen
Uit onderzoek naar veiligheidswaarschuwingen blijkt dat de effectiviteit daarvan erg afhangt van de mate waarin de gegeven informatie samenvalt met de opvattingen en (levens-)houding van de ontvanger. Iemand die risico's over het algemeen onderschat, is minder geneigd waarschuwingen te lezen. En als hij ze wel leest, beklijven ze minder lang en is het minder waarschijnlijk dat het gedrag wordt afgestemd op of aangepast aan de gegeven waarschuwing. Dat gegeven leidt tot de aanbeveling dat waarschuwingsteksten moeten worden gezien als ultimum remedium en dat het gebruik hiervan geen vrijbrief mag zijn voor een slecht ontwerp van een product.
Onderzoek toont ook aan dat verlaging van het tekstniveau allerlei, soms onverwachte neveneffecten heeft. Zo blijken verwachtingen van mensen over de moeilijkheid van een taak samen te hangen met de moeilijkheidsgraad van de tekst over die taak. Het tekstniveau beïnvloedt het zelfvertrouwen van de lezer. De conclusie van Van Boom: een begrijpelijke tekst leidt tot meer bereidheid om op te komen voor het eigen recht.