'Als je wint in Straatsburg, heb je een goed verhaal bij de Nederlandse tuchtrechter'
Het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) is geen onbekende in tucht rechtelijke procedures. Beklaagde notarissen, advocaten, artsen en accountants beriepen zich de afgelopen jaren al vaker op artikel 6 van het uit 1950 daterende verdrag, het recht op een eerlijk proces. 'De Nederlandse Grondwet bepaalt dat het EVRM verbindende kracht heeft. In procedures kun je hier dus een rechtstreeks beroep op doen', zegt Maurice Mooibroek, die promoveert op het Europees recht in het tuchtrecht en in zijn praktijk vooral artsen en advocaten bijstaat. Tot zover niks nieuws onder de zon. Wel nieuw is het opkomende beroep op artikel 8 van het EVRM: het recht op een privéleven. Het Europese Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg, dat toeziet op de naleving van het EVRM door de lidstaten, stelt voorwaarden aan inmenging in het privéleven door de overheid – en dus door de tuchtrechter. 'Dat mag alleen als het bij wet is voorzien, noodzakelijk is in een democratische samenleving en een legitiem doel dient.'
Aantasting reputatie
De eerste vraag is natuurlijk waarom het privéleven überhaupt op het spel staat in een tuchtprocedure. Het gaat immers om kwesties die tijdens het werk zijn misgegaan. Maar volgens het Europese Hof heeft een tuchtrechtelijke maatregel niet alleen invloed op het professionele leven, maar ook op het privéleven. Dat blijkt uit een uitspraak over de Oekraïense president van het gerechtshof, die door de tucht rechter uit zijn functie was gezet wegens ernstige administratieve tekortkomingen. Mooibroek: 'De les uit deze uitspraak is dat professionele activiteiten onder artikel 8 EVRM vallen als een tuchtmaatregel is opgelegd vanwege het privéleven. Denk aan de situatie dat een notaris bij de tuchtrechter komt omdat hij als privépersoon het beleggingsverbod heeft overtreden. Daarnaast is artikel 8 van toepassing als de maatregel serieuze impact heeft op het privéleven. Als een maatregel je reputatie aantast, kun je je minder vrij bewegen in de buitenwereld. Dat beperkt de mogelijkheden om relaties te onderhouden met andere mensen, en dus het recht op persoonlijke ontwikkeling.'
Algemene bewoordingen
Is artikel 8 van het EVRM inderdaad van toepassing? Dan komen de volgende voorwaarden voor inmenging aan de orde. Artikel 93 van de Wet op het notarisambt bepaalt dat alle notarissen zich moeten gedragen zoals een notaris betaamt: dat is ‘bij wet voorzien'. Het Europese Hof vindt het acceptabel om tuchtrechtelijke overtredingen in algemene bewoordingen te formuleren. Het is immers niet te doen om alle mogelijke gedragingen in detail te beschrijven.
Hoewel er ook uitspraken zijn waarin staat dat zo'n abstracte norm te vaag is om uit af te leiden wat je als professional nu precies wel en niet mag doen. In een andere Oekraïense zaak ging het om een rechter die uit het ambt werd ontzet omdat hij had geoordeeld over de beslis singen van een rechter die familie van hem was. De autoriteiten achtten dit ontoelaatbaar op grond van een algemene tuchtnorm. Hier oordeelde het Hof dat de wet van zo'n kwaliteit moet zijn dat de geadresseerden de consequenties ervan kunnen overzien. 'Te ruim geformuleerde normen laten ruimte voor willekeur en dat was in deze zaak volgens het Hof het geval.'
Maatregelcatalogus
Algemene tuchtnormen moeten gepaard gaan met naleving van de rule of law, vindt het Hof. Dat werd duidelijk in een uitspraak over een Poolse rechter die tuchtrechtelijk was veroordeeld wegens 'kennelijke en grove schending van het recht'. 'Dan gaat het om vragen als: zijn de beroepsnormen waarmee de tuchtnorm wordt ingevuld, duidelijk en zorgvuldig tot stand gekomen? Was voldoende helder dat de gedraging in kwestie tot een maatregel kon leiden en zo ja, welke maatregel?'
Ook Nederlandse notarissen hebben meer behoefte aan voorspelbaarheid, merkt Mooibroek. 'Uiteraard moeten tucht rechters handhavend kunnen optreden als de beroepskwaliteit dit vereist. Maar we moeten beter nadenken over de vraag hoe een notaris kan weten dat hij fout heeft gehandeld, welke maatregel daarbij hoort en waar dit staat. Van notarissen en andere aan het tuchtrecht onderworpen professionals hoor ik weleens dat ze het handig zouden vinden als er een catalogus komt waarin staat wanneer welke tuchtmaatregel wordt opgelegd. De gevolgen van hun handelen worden dan beter voorzienbaar.'
Minder streng
Het tweede en derde criterium – noodzakelijk in een democratische samenleving en een legitiem doel – leiden tot een proportionaliteitstoets: staat de tucht maatregel in verhouding tot de overtreding? 'Uit een uitspraak van het Europese Hof in een Azerbeidzjaanse zaak leid ik af dat tuchtrechters altijd expliciet duidelijk moeten maken waarom een minder vergaande maatregel niet volstaat.' Mooibroek adviseert beklaagde notarissen absoluut om de Europese kaart te spelen. 'Schuw ook de gang naar het Europese Hof niet, ondanks dat procedures daar drie tot vijf jaar kunnen duren. Het blijkt geregeld dat het Hof minder streng is dan de nationale tuchtrechter en in de uitspraken die ik heb genoemd, heeft het Hof scherpe normen gesteld. Als je wint in Straatsburg, heb je een goed verhaal bij de Nederlandse tuchtrechter, en misschien ook om schadevergoeding te krijgen van de Nederlandse overheid. Tuchtmaatregelen – en zeker onterecht opgelegde – kunnen mensen tekenen voor het leven. Het Europese recht biedt mogelijkheden om de discussie aan te gaan over voorzienbaarheid, willekeur en proportionaliteit. Het is zonde om daar geen gebruik van te maken.'