Op verzoek van het ministerie van Justitie en Veiligheid doken onderzoekers van de Rijksuniversiteit Groningen in de wondere wereld van de legitieme portie. Het Centrum voor Notarieel Recht van de Radboud Universiteit Nijmegen deed dit in 2020 ook al, in samenwerking met Netwerk Notarissen. Zij concludeerden destijds dat het grootste gedeelte van de Nederlanders, gesteund door professionals, de legitieme portie niet wilde handhaven. Volgens een van de Groningse onderzoekers, Hans ter Haar, was dat een steen in de vijver. 'Daarna is de discussie opgelaaid. De minister voor Rechtsbescherming dacht vervolgens: wat moet ik hiermee?'
Draagvlak
De minister zag krachtige argumenten voor het afschaffen van de legitieme portie, maar ook krachtige argumenten om deze te behouden. Het resultaat: hij zegde toe een nieuw onderzoek te laten uitvoeren. De centrale vraag in het Groningse onderzoek is: bestaat er bij de Nederlandse bevolking draagvlak voor de legitieme portie? Het belangrijkste deel van het onderzoek bestond uit een enquête, die door 1.522 mensen is ingevuld. Daaruit bleek dat 40 procent sowieso de legitieme portie wil behouden. Nog eens 40 procent is in sommige gevallen voor afschaffing, in andere gevallen tegen. Slechts 19 procent is sowieso voor afschaffing.
'De 40 procent die soms voor en soms tegen de legitieme portie is, kreeg een vervolgvraag', legt onderzoeker Mark Beuker uit. Daarin konden zij aangeven in welke situaties ze tegen de legitieme portie zijn. Bijvoorbeeld als het kind zich slecht heeft gedragen (37 procent tegen), als het bedrijf van de overleden ouder in gevaar komt (36 procent tegen) of als het kind zelf genoeg geld heeft (22 procent tegen). Het onderzoek toont bij antwoorden op stellingen en casusposities ook het draagvlak in specifiekere situaties. Grote tegenstand vormde zich bij een casus over een kind met een drugsverslaving: in dat geval is 52 procent tegen de legitieme portie.
Familiebanden
'Gelijke behandeling van kinderen blijkt heel belangrijk', aldus Beuker. Voorstanders van afschaffing zeggen vaak dat de familiebanden de afgelopen decennia zijn verzwakt. Maar uit verschillende sociologische onderzoeken blijkt dat dit niet klopt. Dit argument kan dus de prullenbak in. 'Ook kan de gedachte een rol spelen dat het vermogen van de ouders eigenlijk familievermogen is, waarop ook de kinderen aanspraak zouden moeten hebben', vult onderzoeker Leon Verstappen aan.
De onderzoekers hebben ook interviews gehouden met onder meer professionals, zoals notarissen en advocaten, en burgers die in aanraking zijn gekomen met de legitieme portie. 'Dat was best heftig, onterfde kinderen interviewen', kijkt Irene Visser van het onderzoeksteam terug. Soms kwam daarin naar voren dat kinderen niet wisten waarom zij onterfd zijn. 'Ze hadden graag meer uitleg gewild over het waarom.' De interviews laten zien dat de onterving van een kind zeer ingrijpend is. 'Ouders doen zoiets niet lichtzinnig, maar dat neemt niet weg dat een onterving of andere ongelijke behandeling bij een kind zeer hard kan aankomen. Het idee dat ouders dit kunnen doen, zonder dat het kind er ook maar iets tegenover kan stellen, krijgt mogelijk vooral daarom geen bijval van een aanzienlijk deel van de Nederlandse bevolking', aldus Ter Haar.
Misbruik
Kandidaat-notaris Jasper Nobel kan zich wel vinden in de suggesties (zie kader, red.) van de onderzoekers. Wel maakt hij zich zorgen over een vorm van misbruik om de legitieme portie te omzeilen. Door het bezit via huwelijkse voorwaarden op een extreem ongelijke manier te verdelen, kunnen onterfden nauwelijks nog iets claimen via de legitieme portie. 'Daar heb ik veel moeite mee, daar moet wetgeving tegen komen. Ook zouden alleen giften moeten worden bekeken die in de vijf jaar voor het overlijden zijn gedaan. Giften van langer geleden zijn bijna niet te onderzoeken.' Voor het berekenen van de legitieme portie wordt namelijk gekeken naar álle giften uit het verleden van de overledene aan alle kinderen. Die giften worden meegenomen bij de bepaling van de basis voor de legitieme en bij de ontvanger ook afgetrokken van de legitieme portie.
Julia Karlas, student notarieel recht in Utrecht, verbaast zich niet over de uitslag van de enquête. 'Als juristen doen we er goed aan om naar de gewone Nederlander te luisteren en de legitieme portie te behouden.'
Suggesties voor de wetgever
Het rapport bevat ook enkele suggesties voor de wetgever:
- Maak het mogelijk om vooraf afspraken te maken over (het afzien van) een beroep op de legitieme portie. Op die manier worden kinderen niet verrast door een onterving. In bijvoorbeeld België en Duitsland is dit al mogelijk.
- Overweeg opnieuw de mogelijkheid van vernietiging van een testament op grond van misbruik van omstandigheden, bijvoorbeeld bij financieel misbruik van ouderen. De enquête laat zien dat een meerderheid van de ondervraagden dit een goed idee vindt.
- Overweeg een verplichting om op te schrijven in het testament welke overwegingen een rol spelen bij onterving of benadeling van kinderen.
- Verduidelijk de regelgeving voor het recht op inzage en recht op informatie over een testament. Dit kan veel procedures hierover voorkomen.