'Eerst die winterjas, dat levenstestament komt later wel'

Afgelopen zomer kreeg notaris Mariska Dorland twee mensen op bezoek die bijna letterlijk door hun dochter waren meegesleurd voor een testament. 'Eenmaal aan tafel zeiden ze enigszins defensief: ‘Wij weten niet waarom wij hier zijn, hoor. Zoveel hebben wij helemaal niet.’'Maar toen Dorland met ze in gesprek ging over hun gezinssituatie, bleken hun vier kinderen niet met elkaar door een deur te kunnen. 'Nou, daar ga je al.' Een testament was dus wel degelijk nodig, bleek al snel.
Dorland herkent in haar praktijk een van de belangrijkste conclusies uit het onderzoek van het Wetenschappelijk Onderzoek- en Datacentrum (WODC), dat in november verscheen. Veel mensen bezoeken de notaris alleen omdat het moet, bijvoorbeeld bij de aan- of verkoop van een huis. 'Ze zijn zich vaak niet bewust van het belang van een notariële akte.' Dat moet veranderen, aldus hoofdonderzoeker Marijke ter Voert, hoogleraar Rechtssociologie en Migratierecht aan de Radboud Universiteit. 'Afspraken vastleggen over een samenlevingscontract, huwelijksvoorwaarden, echtscheiding of (levens)testament is voor iedereen belangrijk, ongeacht het inkomen. Een deurwaarder kan bijvoorbeeld beslag leggen op de spullen van een schuldenvrije partner wanneer een samenlevingscontract ontbreekt.'

Chique imago

De oorzaak van de afstand tussen het notariaat en de groep mensen met lage inkomens is volgens het WODC-rapport tweeledig. Notarissen hanteren hoge tarieven en gebruiken ingewikkelde juridische taal. Hun chique imago weerhoudt veel mensen ervan een notaris in te schakelen voor bijvoorbeeld testamenten, samenlevingscontracten en erfenissen. Aan de cliëntkant ontbreekt het vaak aan kennis, (zelf)vertrouwen, een behulpzaam sociaal netwerk en een toekomstgerichte instelling. Ter Voert: 'Een notaris lost geen acute problemen op zoals een advocaat. Dat maakt het lastig om deze groep te bereiken. Zij stellen vaak andere prioriteiten en denken: eerst die winterjas, dat levenstestament komt later wel.'
Notaris Dorland wil van dat imago af. 'De toegankelijkheid van het notariaat raakt aan de essentie van ons vak, dit onderwerp gaat me echt aan het hart. Ik vind het mijn taak om ervoor te zorgen dat alle cliënten zich op hun gemak voelen op mijn kantoor.' Zij ziet dat sommigen zich te min voelen om naar de notaris te gaan. 'In plaats daarvan zouden mensen de notaris moeten zien als een soort huisarts, maar dan op juridisch gebied.'

Hengel en gieter

Om die toegankelijkheid te vergroten, gebruikt Dorland begrijpelijke taal tijdens cliëntbesprekingen. Initiatieven op dat vlak, zoals Steffie.nl en Sponq.nl, juicht ze toe. 'Notariële begrippen probeer ik zoveel mogelijk te visualiseren. Praat ik over huwelijksvoorwaarden of samenwonen, dan gebruik ik de twee oortjes en de snuit van Mickey Mouse. De oortjes symboliseren ieders eigen vermogen en wat er in de snuit zit is gezamenlijk, al dan niet automatisch of gekozen.'
Ook de fiscale mogelijkheden in een testament legt Dorland beeldend uit. Die noemt ze de ‘hengel, de fietspomp en de gieter’. 'De hengel is het opvullegaat, de fietspomp is de renteclausule en de gieter is het afvullegaat. Bij zo’n uitleg valt het kwartje bij klanten vaak meteen en dat maakt mijn werk extra leuk.' De notaris heeft zelfs een cursus storytelling gedaan. 'Die cursus helpt en inspireert me telkens weer. Dit zou eigenlijk een hoofdvak moeten worden in de beroepsopleiding.' De notaris vervult een bijzondere maatschappelijke rol, benadrukt Dorland. 'Zowel in de beroepsopleiding als in het benoemingstraject tot notaris mag men daar extra aandacht aan besteden.'

Tegemoetkomen

Waar mogelijk probeert Dorland mensen die het financieel moeilijk hebben tegemoet te komen met bijvoorbeeld lagere tarieven, een betalingsregeling of gratis advies. 'Als een alleenstaande moeder heel graag een testament wil, zodat de nare vader van haar kind niks met haar nalatenschap kan, dan vraag ik daar geen 700 euro voor.' Dorland vermoedt dat veel kleine(re) notariskantoren en sommige middelgrote kantoren datzelfde vaker doen dan uit het WODC-rapport naar voren komt. Ter Voert beaamt dat er maatschappelijk betrokken notarissen zijn die korting of een afbetalingsregeling bieden als klanten daarom vragen. 'Maar dat is natuurlijk geen structurele oplossing.'

Aanbevelingen uit het WODC-rapport

1. Invoering van een sociaal notariaat waar notarissen hun diensten goedkoper kunnen aanbieden. Dorland zou liefst een inkomensafhankelijke eigen bijdrage zien vergelijkbaar met de overheidssubsidieregeling in de gefinancierde rechtsbijstand. Het maximumtarief van 952 euro uit artikel 56 van de Wna is namelijk te hoog, zegt zij. 'Maar de kans dat zo’n regeling er komt is klein, zeker gezien de problemen die we zien in de sociale advocatuur.'
2. Verbetering van de online efficiëntie, zodat notariële diensten goedkoper worden. Een voorbeeld is de goedkope online standaardakte voor een samenlevingscontract. Mensen met kleine inkomens missen vaak de benodigde digitale vaardigheden om hiervan gebruik te maken, maar hulpverleners kunnen hen ondersteunen bij het online indienen van een aanvraag.
3. Betere samenwerking tussen notarissen en het Juridisch Loket, schuldhulpverleners en eerstelijnshulpverleners om mensen bewust te maken van het belang van een notaris. Ter Voert: 'Een huisarts bijvoorbeeld kan patiënten wijzen op het belang van een levenstestament. Hulpverleners moeten dan wel kunnen herkennen in welke situaties een notariële akte nodig is en dat proces in gang zetten. Dat is nu lang niet altijd het geval. Hier bieden training en informatie uitkomst.'
4. Kortere lijntjes tussen hulpverleners en notarissen. Dorland: 'Hulpverleners moeten notarissen tussendoor altijd even kunnen bellen voor advies.'