Michiel van Nispen: 'Sociaal notariaat is een principiële keuze'

Zoals het een zichzelf serieus nemende SP’er betaamt, staat Michiel van Nispen al jaren op de barricaden voor een betere toegang tot het recht in Nederland. Na een aantal gesprekken met (oud-)notarissen signaleerde hij een leemte in de rechtshulp. ‘Zij zien in hun praktijk dat het ook voor mensen met een kleine portemonnee belangrijk is om zaken goed te vast te leggen. Denk aan samenwoners met kinderen die niks hebben geregeld, langstlevenden zonder kinderen, langstlevenden die met een of meer kinderen geen contact meer hebben… Voor hen kunnen een samenlevingscontract, testament of levenstestament het verschil maken. Sommige notarissen werken voor deze doelgroep vrijwillig of tegen een gereduceerd tarief. Dat is mooi, maar we moeten niet willen dat grote groepen mensen afhankelijk zijn van dit soort liefdadigheid.’

U pleit voor een structurele oplossing: een sociaal notariaat. Leg uit.
‘Talloze mensen hebben niet zomaar een paar honderd euro beschikbaar om iets te regelen dat mogelijk in de toekomst gaat gebeuren. Als de overheid de rechtsbijstand van notarissen gedeeltelijk gaat subsidiëren, dan worden notariële diensten betaalbaarder. Mijn voorstel is aan te sluiten bij de inkomens- en vermogensgrenzen van de sociale advocatuur. Op basis daarvan wordt vastgesteld of iemand in aanmerking komt voor een sociaal notaris en zo ja, hoe hoog de eigen bijdrage is die hij moet betalen.
Tegelijk moeten we de bekendheid met het werk van notarissen vergroten. Want je kunt de kosten verlagen, maar dan moeten mensen de notaris wel weten te vinden. Er zijn veel wijdverbreide misverstanden. Mensen die weinig geld hebben, denken vaak bij voorbaat dat ze geen notaris nodig hebben. Ook veel mensen met een beperking, die moeite hebben met lezen en schrijven of een gebrekkige kennis van het Nederlands, weten niet wat de notaris voor hen kan betekenen.’

Wat kunnen notarissen zelf doen om het belang van hun dienstverlening beter voor het voetlicht te brengen?
‘Lezingen houden en voorlichting geven in verzorgingshuizen, gemeentehuizen en bibliotheken, contact leggen met belangenorganisaties voor mensen met dementie of een licht verstandelijke beperking... Ik snap dat dit niet gemakkelijk is, omdat notarissen het al druk genoeg hebben. Maar deze taak hoort wel bij de notaris van de toekomst die maatschappelijk relevant wil zijn. Overigens kunnen ook hulpverleners en patiëntenorganisaties hierbij een rol spelen. Over de rol van de overheid ben ik nog niet uit. Ik denk niet meteen aan een grootschalige Postbus 51-campagne, maar zeg zeker ook niet: de bal ligt bij het notariaat en maatschappelijke partijen, succes ermee.’

Vallen alleen familiezaken onder het sociaal notariaat?
‘Vaak zal het daarom gaan, maar niet uitsluitend. Het oprichten van een bv bijvoorbeeld kan ook nodig zijn voor mensen die vanuit de bijstand aan de slag gaan als zelfstandige. Dat is vrij uitzonderlijk, maar toch. We hebben in ieder geval al wel bepaald voor welke zaken er geen reden is voor gefinancierde rechtsbijstand: de aan- en verkoop van woningen, de overdracht van aandelen of het regelen van grote schenkingen en erfenissen.’

U wilt de sociaal notaris ook letterlijk dicht bij de mensen positioneren.
‘Deze notarissen zijn er niet alleen voor akten, maar ook voor laagdrempelig juridisch advies. Zij zouden dus bij voorkeur in een wijk moeten zitten waar mensen wonen die niet automatisch aanbellen bij een notariskantoor als ze ergens mee zitten. Sommige notariskantoren zijn al gevestigd in zulke woonwijken. Andere kantoren kunnen mensen afvaardigen naar locaties waar inwoners  zonder al te veel vrees binnenstappen. Het juridisch loket of het wijkcentrum bijvoorbeeld. Of meerdere notarissen vormen met elkaar een soort rechtswinkel in de wijk.’

Is de sociale advocatuur wel zo’n lichtend voorbeeld? Bezuinigingen, sociaal advocaten die het bijltje erbij neergooien omdat de verhouding tussen uren en declaratie zoek is…
‘Die kritiek krijg ik vaker en dat maakt me juist strijdbaar. We hebben de plannen in eigen hand en ik hoop er samen met het notariaat voor te knokken dat dit een succes wordt. Bovendien: er is nu niks, er is geen financieel vangnet voor mensen die niet zelf de kosten kunnen dragen van notariële diensten. De angst laten overheersen dat de overheid niet voldoende geld beschikbaar stelt en er dan maar helemaal niet aan beginnen – dat vind ik een nederlaagstrategie.’

Er ís in het notariaat toch al een voorziening voor financieel minder draagkrachtigen?
‘Inderdaad, die kunnen op basis van artikel 56 van de Wet op het notarisambt en artikel 34 van de Wet op de rechtsbijstand in familiezaken in aanmerking komen voor een lager tarief. Maar van deze regeling wordt in de praktijk nauwelijks gebruikgemaakt. Dat komt doordat de eigen bijdrage 901 euro kan bedragen, wat voor veel situaties veel te hoog is. Het helpt ook niet dat de rechtzoekende zelf de Raad voor de Rechtsbijstand moet benaderen. In de sociale advocatuur – en ook in mijn voorstel voor een sociaal notariaat – is dit een taak van de professional.’

Denkt u aan een verplichting in de sfeer van: ieder notariskantoor 5 procent sociale zaken?
‘Nee, ik wil eerst kijken hoe we het sociaal notariaat kunnen opbouwen op basis van de maatschappelijke betrokkenheid van notarissen. Die is er absoluut: ook de KNB vindt dat de financiële drempel nu te hoog is en dat een deel van de notariële dienstverlening onder de gesubsidieerde rechtsbijstand zou moeten vallen. Mocht na een paar jaar blijken dat de eerste sociaal notarissen willen dat er meer collega’s meedoen, dan kunnen we altijd nog zien. Maar het heeft niet mijn voorkeur. Ook deze cliënten hebben recht op een notaris die zijn werk doet met passie en inzet, niet omdat hij ertoe verplicht is.’

Wat gaat het eigenlijk kosten?
‘Allereerst: een sociaal notariaat is een principiële keuze van de overheid en de kost gaat voor de baat uit. Het levert namelijk ook geld op. Als mensen hun zaken op voorhand goed regelen bij de notaris, worden een hoop persoonlijk leed én maatschappelijke kosten voorkomen. Want wat scheelt dat niet aan conflicten en dure juridische procedures? Een ander voordeel is dat dit de druk op de rechtspraak verlaagt.
Vooralsnog ga ik uit van een startbudget van 50 miljoen euro. Ik hoop dat de minister van Rechtsbescherming daarvoor in de begroting van 2024 een reservering wil maken. Als het niet volledig kan, dan gedeeltelijk. Ik kan me namelijk voorstellen dat we klein beginnen en op een paar plekken in het land met enthousiaste notarissen gaan testen hoe het uitpakt. Dan doen we ervaring op in pilots en groeien langzaam toe naar uitbreiding.’

Wat is de status van het voorstel?
‘Ik heb een initiatiefnota ingediend bij de Tweede Kamer tijdens de behandeling van de begroting van het ministerie van Justitie en Veiligheid. Nu is het wachten op de reactie van de minister en de Kamerleden van andere fracties kunnen schriftelijk reageren en vragen stellen. Die gaan wij vervolgens beantwoorden. Daarna zijn er verschillende routes denkbaar. Of de minister zegt: goed idee, ga het maar uitwerken met de KNB. Maar het kan ook zijn dat ik in een debat de initiatiefnota moet verdedigen en dat alle beslispunten dan één voor één in stemming worden gebracht.’

Hoe zit het met de politieke haalbaarheid?
‘Ik heb goede hoop op een meerderheid. In eerste instantie verwacht ik sympathie aan de linkerzijde; dat zijn de partijen met wie ik ook strijd voor het behoud van de sociale advocatuur. Maar ook in het midden en aan de rechterkant proef ik een positieve grondhouding. Bij D66, ChristenUnie, CDA en VVD zitten verstandige mensen die bedenken dat een sociaal notariaat goed is voor veel mensen, notarissen aanspreekt én maatschappelijke kosten kan voorkomen.’

Lees meer over het sociaal notariaat in het artikel ‘Anders bekeken’.